Θα θέλατε να μας πείτε, αγαπητέ Ουνγκαρέτι, την άποψή σας σχετικά με τους συγγραφείς που υποστηρίζουν ότι είναι απόλυτη ανάγκη να επιτευχθεί ισορροπία ανάμεσα στην καλλιτεχνική έκφραση και την κοινωνική δραστηριότητα;
Δεν είναι τα
εξωτερικά γεγονότα που κάνουν τον συγγραφέα: είναι ο συγγραφέας αντιθέτως
εκείνος που μέσα από το έργο του κρίνει τα γεγονότα αυτά, τα οποία, αν είναι
όντως πραγματικός συγγραφέας, δεν θα μπορέσουν ποτέ να τον καθορίσουν. Ασφαλώς,
από τη φύση των πραγμάτων, τόσο ο συγγραφέας όσο και κάθε άλλος άνθρωπος δεν
βρίσκεται εκτός ιστορίας, αλλά αποτελεί μέρος της∙ αν όμως δεν καταφέρει να
εκφράσει στο έργο του την ιστορία και να της προσδώσει το προσωπικό του στίγμα,
ανήκει στους ήσσονες συγγραφείς, και η ιστορία θα τον αγνοήσει.
Ο συγγραφέας,
ο ποιητής, είναι, κατά τη γνώμη μου, πάντα στρατευμένος − στρατευμένος στην
προσπάθεια να ξαναβρεί ο άνθρωπος τα νάματα της ηθικής ζωής που οι οποιεσδήποτε
κοινωνικές δομές έχουν πάντα την τάση να μιαίνουν και να αποξηραίνουν.
Πώς γίνεται συγκεκριμένο το μήνυμα του συγγραφέα; Με την ερμηνεία και τη μετάπλαση του ανθρώπινου πόνου σε ποιητική εικόνα ή μήπως με τη συμμετοχή του στον κοινωνικό αγώνα ως ανθρώπου ανάμεσα σε ανθρώπους;
Κατά πρώτο λόγο, και αποσαφηνίζω τα όσα έλεγα στο τέλος της προηγούμενης απάντησής μου, αν και πράγματι ο ποιητής βρίσκεται μέσα στην ιστορία, δεν είναι δυνατό ωστόσο να μην αντιληφθεί τον ανθρώπινο πόνο που τον περιβάλλει −μέσα από δρόμους δικούς του που κανείς δεν μπορεί να του υπαγορεύσει−, και έτσι να οδηγηθεί στο να προσδώσει στην καλλιτεχνική δραστηριότητά του μια έννοια απελευθέρωσης που χαρακτηρίζει την ίδια τη φύση της ποίησης.
Επί τη ευκαιρία, θα ήθελα να παραθέσω το ωραιότερο ασφαλώς απόσπασμα του Διαλόγου ανάμεσα στον «Τίμανδρο και τον Ελέανδρο»[1] του Λεοπάρντι. Είναι μία από τις πιο βαθυστόχαστες σκέψεις του κορυφαίου ποιητή. Ο Λεοπάρντι λέει δια στόματος Ελεάνδρου σ’ ένα ορισμένο σημείο: «Αν κάποιο ηθοπλαστικό βιβλίο μπορεί να σταθεί ωφέλιμο, νομίζω πως κατά κύριο λόγο θα ήσαν ωφέλιμα τα ποιητικά βιβλία: λέω ποιητικά χρησιμοποιώντας τη λέξη με την ευρεία έννοια: εκείνα δηλαδή που έχουν ως σκοπό να διεγείρουν τη φαντασία∙ και εννοώ τόσο με τον πεζό λόγο όσο και με στίχους. Ελάχιστα λοιπόν εκτιμώ το ποίημα εκείνο που, σαν ο αναγνώστης το διαβάσει κι αρχίσει να στοχάζεται, δεν θα δημιουργήσει στην ψυχή του ένα τόσο ευγενικό αίσθημα, το οποίο, για μισή ώρα τουλάχιστον, θα τον εμποδίσει να κάνει μια ευτελή σκέψη ή μια ανάξια πράξη». Η σκέψη τούτη του Λεοπάρντι καθιστά σαφέστατο το τι εννοώ με τη λέξη απελευθέρωση.
Η απάντηση στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, αν δηλαδή ο συγγραφέας πρέπει να μάχεται ή να ασκεί πολεμική, εμπεριέχεται σε όσα έχουν ήδη ειπωθεί. Πράγματι, έργο του συγγραφέα δεν είναι να κάνει προπαγάνδα, παρά μονάχα να εκφράσει αυτό που γεννιέται μέσα του.
Ποιος είναι λοιπόν ο ορισμός σας για την ποίηση;
Δεν ξέρω αν
μπορεί να υπάρξει ορισμός της ποίησης. Προσωπικά πιστεύω και πρεσβεύω πως,
αντιθέτως, η ποίηση δεν ορίζεται και πως εμφανίζεται στο λόγο μας ως ό,τι μας είναι
πιο αγαπητό, ό,τι περισσότερο μας αναστάτωσε, και συντάραξε τα αισθήματά μας και
τις σκέψεις μας, ό,τι βαθύτερα ανήκει στην ίδια την αιτία της ύπαρξής μας ή
φανερώνεται στην πιο ανθρώπινη αλήθεια του∙ αλλά με μια ψυχική δόνηση που
μοιάζει να ξεπερνά την ανθρώπινη δύναμη, και η οποία δεν αποτελεί κατάκτηση
ούτε της παράδοσης ούτε της μελέτης, μολονότι τρέφεται αδιάκοπα και από τη μία
και από την άλλη. Η ποίηση λοιπόν είναι −και ως τέτοια άλλωστε εκλαμβάνεται−
ένα δώρο, ή μάλλον πρόκειται για τον καρπό μιας ευνοϊκής στιγμής, για την
έλευση όμως της οποίας είναι απαραίτητη μια υπομονετική κι απεγνωσμένη
αποζήτηση, ιδιαίτερα μάλιστα στις γλώσσες των παλαιών πολιτισμών. Άρα οι τρόποι
της ποίησης είναι ατελεύτητοι, τόσοι ακριβώς όσοι και οι ποιητές του
παρελθόντος του παρόντος και του μέλλοντος.
Από τις πρώτες
μου εμπειρίες, που αποκόμισα μέσα στην τραγικότητα των χαρακωμάτων, όταν
μπροστά στο θάνατο δεν ήταν άλλο να σκεφθείς παρά η αλήθεια της ζωής, κατανόησα
τα ζητήματα αυτά καλά, και προσπάθησα στις έρευνες και αναζητήσεις μου στο χώρο
της ποίησης να διδάξω πως κάθε ποιητής πρέπει να εκφράσει ελεύθερα την
ιδιαιτερότητά του, πρέπει όμως ταυτόχρονα να μην ξεχνά πως κάθε ποίηση, για να
είναι όντως ποίηση, οφείλει να διαθέτει και ορισμένα στοιχεία ανωνυμίας ώστε να
μη φαντάζει ποτέ ξένη στα μάτια ενός ανθρώπου. Κάθε αληθινή ποίηση επιλύει
θαυμαστά την αντίφαση του να είναι ξεχωριστή, μοναδική και συνάμα ανώνυμη,
παγκόσμια.
Προς ποια
κατεύθυνση, κατά τη γνώμη σας, στρέφεται σήμερα η ποίηση;
Πιστεύω
πως σήμερα η ποίηση ακολουθεί παντού την ίδια εξελικτική πορεία. Κάθε γλώσσα
πρέπει ωστόσο να σέβεται το ιδιαίτερο πνεύμα της. Για ν’ αποκτήσει κάποια
διάρκεια, ας το επαναλάβουμε, κάθε ποίηση πρέπει να ξεχυθεί μες στο μυστήριο της
ύπαρξης, να καταστεί νέα, παγκόσμια, αυθεντική, ν’ ανακτήσει την ελευθερία της πέρα
από τις συνθήκες του χρόνου και του χώρου – αν και δεν είναι δυνατόν ν’
αγνοηθεί το γεγονός πως ο άνθρωπος βρίσκεται βουτηγμένος μες στην ιστορία και
ότι, κατά συνέπεια, η γλώσσα καθρεφτίζει μια ιστορική εξέλιξη που δεν μπορεί ν’
ανακοπεί, η οποία υπάρχει στο αίμα και στη συνείδησή μας μέσα στη συνεχή
κινητικότητά της και τη σταθερή ποικιλομορφία της.
Η
ποίηση εμπεριέχει λοιπόν μια επαναστατική αξία;
Κάθε
καινούριο έργο, αν όντως έχει αξία, φέρνει στο κόσμο επανάσταση. Το έργο τούτο,
καθώς έρχεται στο φως, εμπεριέχει και μία πλευρά σκοτεινή, η οποία δεν γίνεται
ποτέ αμέσως αντιληπτή από το κοινό – που αρχίζει να το προσεγγίζει όταν ο
θρύλος που δημιουργείται και τα σχόλια που το φωτίζουν το έχουν πλέον
καταστήσει οικείο. Κάθε καινούργιο έργο έχει ανάγκη από τη διδαχή, τη διάδοση,
το μυθικό φωτοστέφανο. Θα ήταν ωστόσο παράλογο να μην προσπαθεί ένας γνήσιος
καλλιτέχνης να γίνει αμέσως κατανοητός από το μεγαλύτερο μέρος
του κοινού. Θα ήταν παράλογο να γράφει κανείς χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τον
αναγνώστη, το μεγαλύτερο μέρος των αναγνωστών. Δεν υπήρξε ποτέ διαζύγιο ανάμεσα
στο κοινό και στον καλλιτέχνη. Οι δυσκολίες είναι άλλου τύπου.
Ποια
είναι λοιπόν, για να καταλήξουμε, η αδιάκοπη προσπάθεια της ποίησης;
Η
ποίηση επιβεβαιώνει πάντα −τούτη ακριβώς είναι η αποστολή της− την ακεραιότητα,
την αυτονομία, την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Εάν μια μέρα κατόρθωνε να κερδίσει
τη μάχη, αν τελικά κατάφερνε να σώσει την ανθρώπινη ψυχή, αν κάποια μέρα σ’
έναν κόσμο με ενιαία πίστη, τα πρωτεία του πνεύματος γίνονταν απ’ όλους
αποδεκτά ως θεμελιώδης κανόνας κάθε κοινωνίας, η ποίηση θα είχε κερδίσει τη
μάχη και οι ηθικού τύπου δυσκολίες, που διαίρεσαν πάντα με τραγικό τρόπο την
ανθρωπότητα, θα είχαν τελικά υπερνικηθεί.
Μετάφραση:
Βασιλεία Ανδρεάδου
Από
το βιβλίο «Κείμενα για την Ποίηση» του Τζιουζέπε Ουνγκαρέτι, εκδόσεις Σοκόλη,
2007
[1]
«Dialogo di Timandro e di Eleandro»:
Ανήκει στα Operette Morali που γράφτηκαν το 1820 και πρωτοδημοσιεύτηκαν στο Μιλάνο το
1827. Το πρότυπο των διαλόγων του Λεοπάρντι είναι οι διάλογοι του Λουκιανού.